(omega-3 masne kiseline, omega-6 masne kiseline, ω-3, ω-6, nezasićene masne kiseline, vitamin F)
Esencijalne masne kiseline su one koje čovek mora da unosi hranom jer ih ne može sintetizovati i neophodne su za biološke procese. Pod tim pojom se ne podrazumevaju masne kiseline koje služe kao gorivo u organizmu.
Kada su otkrivene 1923. godine esencijalne masne kiseline su nazvane vitaminom F, ali je 1929. godine odlučeno da se klasifikuju kao masti.
Fizičke i hemijske osobine
Poznate su dve masne kiseline koje se smatraju esencijalnim za čoveka: α-linolenska kiselina (ω-3 masna kiselina) i linoleinska kiselina (ω-6 masna kiselina).
Esencijalne masne kiseline su polinezasićene masne kiseline sa dvostrukom vezom na trećem ili šestom ugljenikovom atomu brojano od poslednjeg ugljenikovog atoma. Sve masne kiseline imaju dva kraja: na početku se nalazi karboksilna grupa (-COOH) i taj kraj se označava kao alfa, a na kraju se nalazi metil grupa (-CH3) označena kao omega.
Biološka uloga
U organizmu esencijalne masne kiseline imaju veći broj funkcija, ali za svaku od njih je od presudne važnosti odnos između unetih ω-3 i ω-6 kiselina. Njihovo delovanje se najbolje može okarakterisati samo posmatranjem međusobnih interakcijama, a ne delovanjem svake posebno.
Esencijalne masne kiseline deluju na:
- Ikozanoidne signalne molekule i na taj način utiču na zapaljenske procese i mnoge druge ćelijske funkcije;
- Endokanabinoidne supstance koje deluju na određene receptore. Na taj način utiču na raspoloženje, ponašanje i zapaljenske procese;
- Lipoksine koji imaju imunomodulatornu i antizapaljensku ulogu posebno u prisustvu aspirina;
- Izofurane, neurofurane, izoprostane, hepoksiline, itd.
Osim toga esencijalne masne kiseline stvaraju lipidne strukture koje imaju uticaj u ćelijskoj signalizaciji i deluju na neke funkcije DNK molekula.
Prirodni izvori
Izvori masnih kiselina su riba (posebno haringa, losos, tuna), školjke, laneno seme, ulje konoplje, sojino ulje, ulje od uljane repice, semenke bundeve i suncokreta, lisnato povrće, orasi, piletina, jaje, avokado, cerealije.
Poremećaji
Avitaminoza
Nedostatak esencijalnih masnih kiselina dovodi do dermatitisa koji je sličan kao i u slučaju nedostatka cinka i biotina.
Osim toga nedostatak dovodi i do osteoporoze, pojave akni i ekcema.
Hipervitaminoza
Negativni efekti esencijalnih masnih kiselina se najčešće javljaju zbog povećanog odnosa ω-6 u odnosu na ω-3 masne kiseline koji se javlja usled zagađenja vazduha, pušenja i pasivnog pušenja. Optimalan odnos ω-6 u odnosu na ω-3 masne kiseline je 4 : 1 ili niži, a najveći broj namirnica sadrži odnos 10 : 1 pa čak do 30 : 1.
Povećani odnos dovodi do pojave artritisa, zapaljenskih procesa i kancera.
Preporučene dnevne količine
Obzirom da je reč o makronutrijentima za njih ne postoje preporučene dnevne količine već se za makronutrijente uvodi »prihvatljiv unos« i »prihvatljiv opseg distribucije«. Prihvatljiv unos ω-3 masnih kiselina za muškarce iznosi 1,6 grama dnevno, a za žene 1,1 gram dnevno.
Za ω-6 masne kiseline još nije utvđen prihvatljiv unos.
Upotreba u medicini
Upotreba masnih kiselina u medicini još nije u velikoj meri prisutna jer nisu jasno pokazani njihovi pozitivni efekti, ali se smatra da bi se mogle koristiti u lečenju:
- lečenje depresije i drugih mentalnih poremećaja,
- kardiovaskularnih bolesti,
- zapaljenskih procesa,
- poboljšanje kognitivnih sposobnosti (sposobnost pamćenja, mišljenja, učenja),
- kancera.
Masne kiseline doprinosi zdravlju kože i kose, a pruža i izvestan stepen zaštite protiv štetnog delovanja X-zraka.
Osim toga potpomažu rast, opšte dobro stanje čoveka, utiču na aktivnost žlezda, čine da kalcijum bude dostupniji ćelijama, suzbijaju oboljenje srca, pomažu u smanjivanju telesne mase.